[Odpis rękopisu monografii wsi Rymacze, autor Tomasz Iwańczuk (1921-1999)]

[Monografia rodzinnej wsi Rymacze, spisana na przełomie 1940/41, w zeszycie w kratkę, wydanym w przedwojennej firmie E. Kręglewskiego, na pierwszej stronie widnieje pieczątka Szkoły Powszechnej w Ostrowach, napis ,,Przedmiot geografia Iwańczuk Tomasz”, na stronie drugiej odręcznie wykonana mapka okolic wsi Rymacze, datowana na dzień 27 sierpnia 1940 r., całość zapisu wg zachowanego oryginału, uzupełnienia w nawiasach kwadratowych i przypisy moje, Jan Iwańczuk].

Monografia Rymacz

1. Położenie

Wieś Rymacze1 istnieje już prawie około 500 lat, bo w Lubomlu kościół murowany2 zbudował król Polski Jagiełło Władysław (1386-1434), widocznie wtedy wioska już istniała3. Obecnie wioska składa się z 400 domów mieszkalnych, z czego połowa znajduje się po koloniach4 w okolicy. Wieś jest ulicówką (÷÷÷÷÷÷)5, czyli rozłożoną po obu stronach biegnącej przez nią drogi, domy mieszkalne przy drodze, w tyle zabudowania gospodarskie.


1. Kościół p.w. św. Izydora Oracza w Rymaczach
(wg stanu na koniec XX wieku, zasoby internetowe Google)

Wioska położona jest z północy ku południowi, rozciąga się na [przestrzeni] 2 km. W wiosce znajduje się kościół murowany6 [w] stylu renesansowym7, 11 lat jak zbudowany przez tutejszych parafian8 o 250 m odległy na północ od wioski, wznosi się na wzniesieniu 175 m n.p.m. W odległości 300 m na północno-wschód9, pomiędzy rzeczką Hapką a linią10 kolejową znajduje się cmentarz katolicki11. Szpital i apteka założona12 z końcem 1939 r. Siedmioklasowa, murowana szkoła piętrowa, ukończona w 1930 r. zbudowana przez tutejszych gospodarzy, znajduje13 się na początku wioski ze strony północnej.

Dom moich rodziców położony jest na 200 m od szkoły po lewej stronie drogi, z sadybą 1 ha 0435 m ziemi ogrodowej, nr działki 305, ze starym przodków naszych sadem14, popularne stoją dwa wiązy mające około 80 lat. Prawie śród wioski po lewej stronie jest poczta założona w 1940 r., przeniesiona ze stacji kolejowej Jagodzin, nieco dalej pośrodku wioski po prawej stronie znajdował się komitet wiejski. Klub zbudowany w 1940 r. znajduje się po lewej stronie drogi, tuż przy drodze idącej z wioski ku polom okolicznym. Tuż obok klubu stoi stara kapliczka wraz z cmentarzykiem, zbudowana jeszcze za caratu w 1905 r. W 500 m na zachód od wioski znajduje15 się stacja kolejowa Jagodzin przy linii16 kolejowej biegnącej ze wschodu ku zachodowi, łączącej Kowel z Warszawą. Obok stacji stoi czynny tartak. Na wschodzie w odległości 1 km przy drodze polnej [zwanej] „ścinka” stoi wiatrak i na południe na 500 m przy drodze polnej [zwanej] „pyryhin” stoi wiatrak. Wioska rozłożona jest wśród wzgórz otaczających ją [od] wschodu i północy, a od strony zachodniej rozłożyło się jezioro, [z] wbiegającą do niego rzeczką Hapką ze strony wschodniej. Zabytków historycznych wioska nie posiada. Podczas bitwy Tadeusza Kościuszki z Moskalami pod Dubienką i Uchańką, gdzie jest kopiec usypany na cześć jego, więc i w Rymaczach jest postawiony krzyż drewniany z tabliczką z wyrytymi słowami:

Kościuszce, 15.X.1912, Rymacze17

Rymacze są położone na zachodnich krańcach Wołynia przy rzece Bug, odległej od wioski na zachód na 3 ½ km. Rymacze leżą pod 23º 53' długości geograficznej wschodniej i pod 51º 11 'szerokości geograficznej północnej.

2. Granice okolicy

W zachodniej części okolicy rozłożyły się kolonie18 Rymacz jak: Nowiny19 i Zajezioro.
W odległości 5 km od Rymacz na północny-zachód rozłożyła się wioska Jankowce
20.
W wschodniej części okolicy są kolonie: Stróżki, Podczerniwie i Krzaki. Na południu są kolonie jak: Brzezina, Mutwica i Ostrowy. W odległości 1 km na północ rozłożona jest wioska Stary Jagodzin
21 a na wschód o dwa km wioska Terebejki22 a nieco dalej bo na 3 km wioska Kupracze.

 
 2. Rymacze, wieś rodzinna Ojca, stan na dzień 27.08.1940 r. (rysunek odręczny)

Najbliższe miasto Luboml położone na wschodzie w odległości 11 km jest miastem rejonowym. A 30 km na zachód znajduje się miasto Chełm. Na 15 km na południe znajduje się miasto Dubienka.

 3. Ukształtowanie powierzchni

Teren okolicy Rymacz jest równinno-nizinny z nieco uwypuklającymi się wzniesieniami na wschodzie wioski, gdzie jest 187 m n.p.m. i na północnym-wschodzie, gdzie jest 175 m n.p.m. Na północ od wioski Rymacze, pomiędzy Starym Jagodzinem a Jankowcami rozciąga się błoto [zwane] „Staw”, z roku na rok zanikające, [które] pokopane rowy melioracyjne [stopniowo] osuszają.

4. Dzieje geologiczne

Utwory kredy najmłodsze są w okolicy Rymacz. W okolicy Rymacz na głębokości 11 m pod warstwą czwartorzędu zostały znalezione piaski kwarcowe 1/2 m miążności . Badania geologiczne okolicy wykazały we wsi Rymacze występowanie utworów kredowych na głębokości około 12 m a więc na poziomie 173 m n.p.m. 


3. Okolice Rymacz (źródło: niemiecka mapa wojskowa, OKH/Gen. StdH, 1941 r., stan na VII 1943).

W pobliżu jeziora kreda zapada głębiej; wiercenia dokonane do głębokości 20 m nie wykazało warstw kredowych, czyli że kreda leży tu poniżej 150 m n.p.m. Fakt ten wskazuje na stromy spadek powierzchni kredy ku zachodowi. Na obszarze leżącym pomiędzy jeziorem Rymacze a Bugiem utworów kredowych nigdzie nie znaleziono; należy przypuszczać, że kreda zapada tu łagodnie ku zachodowi w stronę obecnego Bugu. Stok powierzchni kredowej pod Rymaczami jest granicą pomiędzy lodowcowymi23 a polodowcowymi24 utworami. Na zachód od jeziora leży gruba warstwa młodszych warstwowanych utworów czwartorzędowych. Są to różnej wielkości otoczone piaski, zawierające okruchy skał krystalicznych. W kilku poziomach pojawiają się warstwy gliniaste, z których jedna na głębokości 14 m posiada charakter mady rzecznej, zawierającej drobne szczątki roślinne. Wzgórze leżące na wschód od Rymacz pokrywa 4-5 m warstwa moreny podesłana piaskami lub glinami warstwowanymi25. W spągu utworów warstwowanych, a w stropie kredy, znajduje się 50 cm warstewka drobnego piasku kwarcowego, stanowiąca niewielką resztkę powierzchni trzeciorzędowej.

 
4. Profil geologiczny okolicy jeziora Rymacze (Jez. Jagodzińskie).

5. Gleby

Gleby okolicy Rymacz są piaszczyste, gdzie niegdzie pod warstwami piasku znajdują26 się gliny. Natomiast ogrody wioski są na pół czarnoziemne, dość urodzajne, ogrody położone od strony jeziora są czarnoziemem27. Zdatność urodzajności gleby jest średnia. Zbiór z 1 ha na ogrodach wynosi 10 q żyta, 80 q ziemniaków, natomiast z okolicznych pól z 1 ha 8 q żyta, 70 q ziemniaków. Ziemię nawożą tylko gnojem. Na polach zasiewają ze zbóż ozimych: pszenicę jarą, jęczmień, owies, hreczkę28, groch, proso, z roślin okopowych: ziemniaki, buraki cukrowe i pastewne, marchew, z roślin oleistych: rzepak, len i konopie, z roślin ogrodowych: kapustę, brukiew, rzepę, cebulę, czosnek, ogórki, dynie, pomidory, fasolę, kukurydzę, słoneczniki i mak. Głównym artykułem spożywczym jest żyto i ziemniaki.

 

Legenda


1. Jez. Jagodzińskie
2. Rzeka Hapa
3. Szkoła
4. Mój dom rodzinny
5. Ziemia dziadków, tzw. chutor

5. Położenie domu i pola uprawnego Dziadków (wg szkicu wykonanego przez Ojca w dniu 12.01.1991 r.)


Chutor29 mego Ojca znajduje30 się oddalony na 2 km na południe od wioski nad drogą idącą z Lubomla do Rakowca na kolonii31 Stróżki. Jest 8 ha 2331 m ziemi, nr działki 472, razem z sadybą32 jest 9 ha 2766 m ziemi. Ziemia jest piaszczysta, miejscami z drobną gliną lepką, potrzebuje nawozów, bez nawozu jest mało urodzajną.

6. Klimat

Okolica Rymacz leży w klimacie umiarkowanym, (tu odręczny wtręt: pośrednim) jako też cała Polska, gdyż nie spotykamy wielkich różnic w temperaturach średnich najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca. Amplituda czyli oba dodane średnie miesiące ciepła i zimna, np. na wschodnich krańcach Europy amplituda dosięga 40° C (stycznia –16° C a lipca + 24° C). W okolicy najgorętszy miesiąc lipiec +18° C, najzimniejszy styczeń –6° C, [jest to] temperatura średnia ciepła i zimna tych miesięcy. Amplituda roczna wynosi 24° C. Dwa główne kierunki wiatrów: zachodnich (także płn.- [zach.] i płd. – zach.), na ogół wilgotnych; wschodnich (także płn.- [wsch.] i płd.- wsch.), przeważnie suchych. Wiatry wiejące z kierunków zachodnich dają u nas przewagę warunkom klimatycznym, panującym na zachodzie Europy, a więc wpływy klimatu oceanicznego; odwrotnie, wiatry z kierunków wschodnich dają przewagę wpływom33 klimatu lądowego.

Tabela procentowego stosunku wiatrów zachodnich (W), wschodnich (E) i ciszy (C) w różnych porach roku

 

Zima

Wiosna

Lato

Jesień

W

E

C

W

E

C

W

E

C

W

E

C

Wołyń, Podole, Ukraina

 46

 42

12

 44

42

14

54

27

19

50

32

18

Dziedzina nadbałtycka

50

39

11

49

40

11

54

32

14

450

38

12

Zachodni niż Polski

56

39

5

50

47

3

58

37

5

56

39

5

Kresy wschodnie

48

46

6

43

52

5

50

38

12

47

44

9

6. Procentowy stosunek wiatrów zachodnich i wschodnich w zależności od pory roku.

 

Tabelka sześcianu pór roku w Polsce

Pory roku

Zima

Przedwiośnie

Wiosna

Lato

Jesień

Późna jesień

Średnia t o

do 0 o

0 o do 4,9 o

5 o do 14,9 o

pow. 15 o

15 o do 5 o

4,9 o do 0 o

 

początek

początek

początek

początek

początek

początek

liczba dni

liczba dni

liczba dni

liczba dni

liczba dni

liczba dni

Wilno

20.XI

125

25.III

18

12.IV

52

3.VI

91

2.IX

56

28.X

23

Warszawa

24.XI

113

17.III

21

7.IV

52

29.V

101

7.IX

51

28.X

27

Lwów

1.XII

100

16.III

27

6.IV

45

21.V

113

11.IX

52

2.XI

28

Poronin

12.XI

133

25.II

21

15.IV

71

25.VI

58

22.VII

60

12.X

22

7. Tabela porównawcza poszczególnych pór roku.

 

Biorąc jako średnie dla całej Polski, stosunki panujące w Polsce Środkowej stwierdzimy, że trzy miesiące zimowe (grudzień, styczeń i luty), mają średnią temperaturę niższą od 0° C (-2°C, 4°C, -2° C), zaś trzy miesiące letnie (czerwiec, lipiec i sierpień) wyższą niż 15° C ( 18° C, 19° C, 18° C). Marzec i listopad mają średnią po 3° C, a kwiecień i październik mają taką samą temperaturę średnia jak rok (8° C), maj zaś i wrzesień około 14° C. Jeśli chodzi o rozkład opadów na poszczególne miesiące i pory roku, to cechą znamienną naszego klimatu jest to, że największa ilość opadów przypada na najgorętszy miesiąc lipiec i w ogóle na trzy miesiące letnie, najmniejsze zaś na luty i w ogóle na trzy miesiące zimowe. 

Największe jednak zachmurzenie i największa częstotliwość34 opadów35 wypadają jednak w zimie. Zachmurzenie średnie w Polsce wyrażone w skali od 0-10 wynosi 6,4 (lata 1886-1910) i rozkłada się na poszczególne miesiące jak następuje:

Tabelka średniego zachmurzenia w Polsce

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

7:3

7:3

6:8

6:1

5:6

5:7

5:6

5:3

5:4

6:4

7:4

8:0

8. Tabelka porównawcza średniego zachmurzenia.

 

Na Wołyniu i w naszej okolicy opady roczne wynoszą od 550-600 milimetrów.

Tabelka sumy opadów w poszczególnych porach roku w Polsce w milimetrach

Miasta

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

w roku

H (metry)

φ

λ

Hel

25

17

22

28

48

55

93

65

58

61

37

33

542

5

54o36’

18o48’

Chojnice

32

28

36

33

48

63

75

70

45

42

37

37

546

170

53o42’

17o34’

Warszawa

33

32

38

38

52

72

77

74

49

45

37

38

585

121

52o13’

21o02’

Kraków

26

27

35

42

65

89

91

84

58

49

47

37

640

220:223

50o04’

19o57’

Lwów

38

40

52

50

69

93

93

79

57

47

47

42

707

307

49o50’

24o01’

Żywiec

31

30

50

46

77

185

139

108

79

51

46

47

829

354

49o41’

19o12’

Poronin

42

35

46

67

109

116

172

101

90

61

44

38

922

778

49o20’

20o00’

 9. Średnia suma opadów w poszczególnych miesiącach roku. H – oznacza wzniesienie w metrach nad poziom morza, φ – szerokość geograficzna, λ – długość geograficzna

 

7. Wody

150 m na zachód od wioski rozłożyło się jezioro Rymacze nazwane także „Oko”. Jego tafla błękitnej wody z północy jest szerszą, ku zachodowi zwężała36 się, [ma] kształt elipsy. Pierwotne zagłębienie jeziora zostało w znacznym stopniu wypełnione materiałem37, dostarczanym przez rzeczkę uchodzącą do niego ze wschodu, a posiadającą obszerne dorzecze. Zdążyła ona u ujścia swego usypać piaszczystą deltę o przeszło hektarowej powierzchni. Przekopanie kanału odpływowego [o nazwie] „Śluza” wpłynęło na obniżenie poziomu jeziora. Na brzegach powstały szerokie torfowiska, a jedynie wschodni odcinek. deltowy jest piaszczysty. Fakty te wskazują na wielostronne zanikanie jeziora, toteż obecna jego głębokość wynosi zaledwie 9 m, co jest niezmiernie mało, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że jest to drugie, co do wielkości jezioro Polesia Wołyńskiego.


10. Pomiary głębokości jeziora Rymacze (Jez. Jagodzińskie)

 

 

Tablica morfometryczna

Nazwa jeziora

Współrzędne geograficzne

Wzniesienie

n.p.m.

Długość max.

w m

Szerokość max.

w m

Pow.

w ha

φ N

λ E Greenwich

Rymacze

23o53’8

51o11’7

169

1400

800

87

Tablica morfometryczna

Nazwa jeziora

Linia brzegowa

Głębokość w m

Pojemność

w tys. m

Głębokość

wzgl.

Średnie nachyl. stok.

Ilość sondowań

Dług. w m

Rozwój

Największa

Średnica

Absolutna

Na 1 km

Rymacze

3725

1,13

9

2,7

2343

0,009

0o30’

37

0,4

 11. Charakterystyka jeziora Rymacze (Jez. Jagodzińskie).

 

8. Szata roślinna

Łąki i pastwiska są suche, położone w miejscach niższych, dookoła jeziora, po brzegach rzeczki, bujniejsze trawy porastają w terenie [dolinie] rzeki Bugu, sianokosy. Rolnicy sieją na trawę: kończynę, lucernę, saradelę38 , wykę i trawy siewne. W niezbyt odległych przestrzeniach od wioski w promieniu 5 i 7 km na południe i południowy-zachód39 rozciągają się lasy. Lasy są mieszane z przewagą iglastych, które porastają piaszczyste ziemie. Jednak są one co roku rzadsze, z powodu trzebienia ich, w drodze opałowej okolicznych wiosek i na cele przemysłowe państwa.

Legenda:

1. Las ,,Wilczy Przewóz”
2. Las ,,Ostrowy”
3. Las ,,Sadowina”
4. Lasy Zamłynia

12. Lasy w okolicach Rymacz (źródło: niemiecka mapa wojskowa, OKH/Gen. StdH, 1941 r., stan na VII 1943).


Na południe 5 km od wioski znajduje40 się las liściasty „Ostrowy”. W 7 km na południowy- zachód41 jest las iglasty „Sadowina”, za nim ciągną się lasy iglaste [wsi] Zamłynia i inne. Na zachodzie o 7 km od wioski znajduje42 się nad Bugiem las iglasty „Wilczy Przewóz”.

9. Świat zwierzęcy

Ze zwierząt domowych lud okoliczny utrzymuje konie, jako zwierzęta pociągowe, krowy, [jako] zwierzęta mleczne, owce, dają wełnę, trzymają przy domu: koty, psy, króliki. Z ptaków domowych trzymają: kury, gęsie, kaczki, indyki43, jako ptactwo jajonośne, gołębie jako ptactwo rozkoszne i pokarm mięsny. W lasach okolicznych żyją zwierzęta: kozy, sarny, lisy44, dzikie świnie, zające, wiewiórki, kuny. W rzekach żyje mnóstwo ryb jak: szczupaki, płoć, okonie , kolki, karasie, sumy, węgorze, piskorze45. Z ptaków żyją: dzięcioły, szpaki, kosy ,wróble, wrony, kruki, sroki, dzikie gołębie, słowiki, kuropatwy, sowy, jastrzębie myszołowy, z ptaków błotnych: bociany, dzikie gęsie i kaczki, czaple, mewy, żurawie, bekasy, czajki, z ptaków przylotnych i odlotnych: jaskółki46 i inne. Z jadowitych zwierząt: węże, żmije i jaszczurki. Z płazów: żaby.

10. Ludność

W Rymaczach jest 1886 mieszkańców. Ludność jest niejednolita, przeważają Polacy47, resztę mały procent stanowią Ukraińcy48 i Żydzi49. Religia rzym.- katolicka. Gęstość zaludnienia w okolicy wynosi od 30-60 mieszkańców na 1 km [kwadratowy]50.

11. Bogactwa naturalne okolicy

Szczególnych bogactw naturalnych51 okolica nie posiada a tylko na 250 m na południe od wioski, na wzniesieniu znajduje52 się cegielnia [kopalnia gliny], warstwa gliny plastycznej, koloru szarego, z domieszką czerwonej, zalega tuż pod powierzchnią urodzajnej gleby. Z okolicznych błot ludność wydobywa torf, który po wysuszeniu służy jako materiał53 opałowy.

R y m a c z e, dnia 26.02.1941 r.    (-) T. Iwańczuk, podpis nieczytelny.

1. Wieś polska położona w gminie Bereżce; wg spisu powszechnego z 1921 roku wieś Rymacze liczyła 1087 Polaków, 76 Ukraińców, a do 1942 r. 70 Żydów (źródło: http://wolyn.freehost.pl/miejsca-r/rymacze-06.html, zasoby internetowe). 
2. Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej, ufundowany przez króla Władysława Jagiełłę w 1412 r. „na wieczne czasy”, po zwycięstwie pod Grunwaldem (źródło: zasoby internetowe Google). 
3. Z zachowanych dokumentów źródłowych wynika, że 1392 roku król Władysław Jagiełło na zamku w Lubomlu podpisał prawa miejskie dla Chełma, a w 1417 roku nieopodal Lubomla założył dwie polskie kolonie Rymacze i Jagodzin. O Rymaczach wspomina także dokument z połowy XV wieku, dotyczący nadania wsi Podstawie w pow. Lubomelskim:
Reg. 835, datowany 1442, 6 XI, na wyspie Csepel koło wsi, św. Marcina feria tertia infra octavas Omnium Sanctorum
Władysław król Polski, Węgier, Dalmacji, Chorwacji, Rascii, Serbii, Sklawonii, Gallicji, Ramy, Kumanii etc., nadaje prawem dziedzicznym Krystynowi z Wilczopola wieś monarszą Podstawie w powiecie lubomelskim w wyznaczonych granicach od rzek Smyeznycza i Chmielnik i części wsi Radziechów i rzeki Vidrnicza od strony wsi Sztyń aż do wsi Rymacze i połowę jeziora tej wsi. Krystyn i jego spadkobiercy mają służyć w każdej wyprawie generalnej z dwoma kusznikami. 
Świadkowie: Szymon biskup Eger i najwyższy kanclerz Węgier, Wawrzyniec alias Naderspan Héderváry palatyn Królestwa Węgier, Łukasz z Górki wojewoda poznański, Wawrzyniec Zaremba z Kalinowej kasztelan sieradzki, Piotr Skóra z Gaja sędzia ziemski poznański, Mużyło z Buczacza śniatyński i kołomyjski, Jan z Buczacza trembowelski, Mikołaj Parawa z Lubina halicki starostowie. Datum per manus... Iohannis de Konyeczpolie regni nostri Poloniae cancellarii et Petri de Sczekoczin regni praefati vicecancellarii. Ad relationem... Johannis de Konyeczpolie Regni Poloniae iamdicti cancellarii.
Or.: Kraków, Zakład Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, perg. nr 16. Kop.: 
1/ Kraków, Bibl. Czart., dok. nr 854. 
2/ Warszawa, AGAD, MK, t. 64, k. 186 v. - 187 v. Wyd.: ZDM VIII 2438. Reg.: MRPS IV, supl. 777
(zasoby internetowe Google).
4. W oryginale „kolonjach”.
5. W oryginale między tekstem pisanym umieszczono rysunek typowego układu ulicówki.
6. Kościół p.w. św. Izydora Oracza, wzniesiony w latach 1931-1933, po 1945 roku zdewastowany, początkowo użytkowany jako klub, później jako magazyn, odzyskany dla kultu religijnego w latach 90-tych XX w. i odrestaurowany, obecnie należy do dekanatu Łuck diecezji Łuckiej (źródło: zasoby internetowe Google).
7. W oryginale „renesansowego"
8. W oryginale „parafianów”.
9. W oryginale „północ.-wschód”.
10. W oryginale „linją”.
11. Do połowy lat dwudziestych XX wieku mieszkańców Rymacz wyznania rzymsko-katolickiego chowano na cmentarzu rzymsko-katolickim w Lubomlu; zachowało się tam około 110 nagrobków pochodzących z lat 1865 – 1954; ustalono nazwiska 106 pochowanych osób, w tym 3 policjantów Policji Państwowej z okresu dwudziestolecia międzywojennego, m.in. w spisie tych osób spotykamy nazwisko Iwańczuk:
            22. Iwańczuk (+1922)  nagrobek mocno uszkodzony
            23. Iwańczuk Maciej (+1926) 
12. W oryginale „założony”.
13. W oryginale „znachodzi”.
14. W oryginale „sadkiem”.
15. W oryginale „znachodzi”
16. W oryginale „linji”.
17. W czasie powstania 1863-64 roku małoznaczącym epizodem z tego okresu czasu było przejście przez Bug w rejonie Stulna w dniu 14 listopada 1863 r. powstańczego oddziału w sile 60 koni, który dokonał akcji pacyfikacyjnej we wsi Rymacze, a następnie uchodząc przed pościgiem przeprawił się przez rzekę w rejonie Zbereża i zagłębił się w okolicznych lasach [wg:] Historia gminy Wola Uhruska dla cierpliwych (źródło: zasoby internetowe Google).
18. W oryginale „kolonje”.
19. Kolonia Nowiny położona była w gminie Huszcza, według spisu powszechnego z roku 1921 liczyła 24 Niemców ewangelików (źródło: zasoby internetowe Google).
20. Wieś polska, według spisu powszechnego z roku 1921 liczyła 446 Polaków, 10 Ukraińców, 31 Żydów (źródło: zasoby internetowe Google).
21. „Drewniane, pokryte szarą strzechą chaty, małe okienka umieszczone nad konopną przyzbą, nierzadko z kominem ze starego, dnem do góry przewróconego wiadra, rzucały się w oczy każdemu, kto po raz pierwszy ujrzał wieś Stary Jagodzin. Droga mojej wsi, prowadziła ze strony południowej na północ, lub też odwrotnie” (ze wspomnień Michaliny Borodej (źródło: zasoby internetowe Google). Obok Jagodzin wieś i stacja kolejowa, według spisu powszechnego z roku 1921 liczyła 1102 Polaków, 16 Ukraińców, 4 Niemców, 30 Żydów (źródło: zasoby internetowe Google). 
22. Terebejki, wieś polska z kilkoma ukraińskimi rodzinami, według spisu powszechnego z roku 1921 liczyła 485 Polaków i 10 Ukraińców (źródło: zasoby internetowe Google).
23. W oryginale „lodowcowemi”.
24. W oryginale „polodowcowemi”.
25. W oryginale „warstwowanemi”.
26. W oryginale „znachodzą”.
27. W oryginale „czarnoziemiem”.
28. W oryginale „greczkę”.
29. Na terenach dawnej Ukrainy określano tak przysiółek osiedla albo stanicy kozackiej, na słabo zaludnionych obszarach XVI-XVII – wiecznej Rosji była to jednozagrodowa osadnicza posiadłość wiejska; tu miejsce położenia gruntów ornych.
30. W oryginale „znachodzą”.
31. W oryginale „kolonji”.
32. Tj. z domem rodzinnym.
33. W oryginale „wpływy”.
34. W oryginale „najczęstne”.
35. W oryginale „opady”.
36. W oryginale „zwężyła”.
37. W oryginale „materjałem”.
38. W oryginale „syradelę”.
39. W oryginale „południe-zachód”.
40. W oryginale „znachodzi”.
41. W oryginale „południe-zachód”.
42. W oryginale „znachodzi”.
43. W oryginale „jędyki”.
44. W oryginale „okunie”.
45. W oryginale „piskory”.
46. W oryginale „jaskułki”.
47. W Polsce międzywojennej w czasie spisu ludności zamieszkujący Rymacze, z uwagi na wyznanie rzym.-katolickie oficjalnie deklarowali przynależność do narodu polskiego. Między sobą porozumiewali się jednak gwarą północno-ukraińską, tzw. językiem chachłackim, który był mieszaniną języka polskiego, rosyjskiego i ukraińskiego, określając siebie jako „tutejsi”, „tu urodzeni” (mówić w tym języku to „bałakać”, co potocznie znaczy tyle, co pisać i mówić byle jak. Tyle wiem o języku, jakim posługiwał się Ojciec ze swoją Matką i rodzeństwem w czasie moich odwiedzin u Babci po ich przesiedleniu na zachód od Bugu, przyp. IJ).
48. W oryginale „ukraińcy”.
49. W oryginale „żydzi”.
50. W 1926 roku obszar powiatu Luboml wynosił 2018 km 2 i liczył 64000 ludności, z czego wyraźną przewagę mają Rusini, wyznania prawosławnego. Stanowią oni jednakże przeważnie ludność wiejską. Miasta i miasteczka są w większości zamieszkałe przez żydów. W całem województwie stanowią oni tylko 12% ludności, jednakże w miastach i miasteczkach wynoszą 70-90%. Przeważnie posługują się między sobą żargonem, natomiast ich inteligencja i półinteligencja językiem rosyjskim, dzięki czemu w miastach wołyńskich słyszy się język rosyjski znacznie częściej, niżby to wynikało z bardzo niskiego procentu Rosjan wśród ludności Wołynia. Polacy - katolicy procentowo (11,5%) dorównywują na Wołyniu żydom, a cokolwiek wyższa (16,8%) cyfra osób narodowości polskiej pochodzi stąd, że przy spisie ludności z r. 1921 część żydów i prawosławnych, zapisała się za Polaków. Niegdyś procent Polaków w województwie wołyńskiem był znacznie wyższy, jednakże cofnął się on znacznie w czasie przeszło stuletnich rządów rosyjskich. Dla polskości Wołynia wielkim ciosem było zarządzone przez rząd rosyjski po powstaniach w r. 1831 i 1863 masowe zamknięcie wszelkich szkół, kasata klasztorów, zamknięcie wielu parafji, przemiana kościołów na cerkwie prawosławne, zniesienie unii w r. 1839 i przymusowe zapisywanie katolików na prawosławie. Gdy w r. 1906 przyszła wolność religijna, potomkowie przymusowo nawróconych tylko częściowo powrócili do polskości i katolicyzmu. Po wojnie żywioł polski doznał pewnego wzmocnienia, dzięki osadom wojskowym, rozrzuconym po całym Wołyniu [wg:] Ilustrowany przewodnik po Wołyniu, Łuck 1929.
51. W oryginale „natur.”.
52. W oryginale „znachodzi”.
53. W oryginale „materjał”.


Przy opracowaniu korzystałem:

- Wieś Rymacze (../miejsca-r/rymacze-06.html)
- K. Kołtun, Wołanie z Wołynia, Pismo religijno-społeczne Rzymskokatolickiej Diecezji Łuckiej nr 5 (54) wrzesień-październik 2003 (http://www.wolanie.kioskonline.pl/zpaszportem.htm).
- M. Borodej, Moja wieś dawniej i współcześnie (fragmenty, http://www.interklasa.pl/portal/dokumenty/m017/literatura_m_borodej.htm).
- Historia gminy Wola Uhruska dla cierpliwych (http://www.mors.opus.chelm.pl/wolauhruska/historialong.htm).
- M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Wołyniu, Łuck 1929 (/ippw/index.html/).

© Tomasz Iwańczuk • Rymacze, 26.1I.1941
© Jan Iwańczuk • Szczecin, 11.04.2005 (opracowanie tekstu, załączonych tabel i ilustracji oraz dodatkowych map i przypisów)