WERSJĘ ELEKTRONICZNĄ OPRACOWAŁ TADEUSZ BROŻBAR i ANDRZEJ MIELCAREK

ADMINISTRACJA KOŚCIELNA

Łuck był niegdyś siedzibą dwóch biskupów, łacińskiego i prawosławnego, później unickiego.

Łacińskie biskupstwo Łuckie założono przez Kazimierza Wielkiego w r. 1355 we Włodzimierzu, w r. 1428 przeniesione do Łucka posiadało djecezję co do obszaru największą w Polsce, obejmując całe województwo wołyńskie, brzesko-litewskie, podlaskie i bracławskie, sięgało zatem od Augu-stowa po stepy ukraińskie. Biskup miał dwóch oficjałów w Łucku i Brześciu, zaś w Ołyce i Kodniu były kolegiaty. Do djecezji należało 12 księstw, w szczególności na Wołyniu księstwa ostrogskie, zasławskie, zbaraskie, wisniowieckie, koreckie, klewańskie, ołyckie, poryckie, koszyrskie, dąbrowi-ckie, na Polesiu księstwo Lubieszowskie i za Bugiem w woj. brzesko-litewskiem hrabstwo kodeńskie.

Po drugim rozbiorze Polski, gdy znaczna część djecezji łuckiej przeszła pod panowanie rosyjskie, tą część, która pozostała przy Polsce podzielono na biskupstwa brzeskie i łuckie. Biskupem brzeskim został znakomity historyk i poeta Adam Naruszwiecz, zaś biskupstwo łuckie połączono z kijowskiem, a ówczesny biskup kijowski Kasper Cieciszowski został też biskupem łuckm. W r. 1798 utworzono oficjalnie djecezję łucko-żytomerską z dwoma katedrami i dwoma kapitułami katedralnemi w Łucku i Żytomierzu, co utrzymało się do dzisiaj. Początkowo biskupi łuccy podlegali władzy metropolitów lwowskich, od XVI w. prymasom gnieźnieńskim, od rozbioru Polski metropolitom mohylowskim, obecnie znowu arcybiskupom lwowskm. Biskupów łuckich było 40, biskupów łucko-żytomierskich wraz z obecnym ks. Adolfem Piotrem Szelążkiem 9.

Biskupstwa Ruskie do końca XVI w. prawosławne, istniały na Wołyniu już znacznie wcześniej. Było ich dwa: starszem było biskupstwo włodzimierskie założone w XI w., któremu pierwotnie podlegały też Chełm, Przemyśl i Halicz, gdzie później powstały oddzielne biskupstwa. Biskupstwo połączono z czasem z brzeskiem, a biskup włodzimiersko-brzeski w hierarchji biskupów prawosławnych w Polsce w XVI w. zajmował drugie miejsce po metropolicie kijowskm.

Biskupstwo łuckie zwane łucko-ostrogskiem istniało już w początkach XIII w., a katedra zbudowana przez Lubarta Litewskiego stała w obrębie zamku. Od XVI w. biskupi łuccy nosili tytuł egzarhów całej Rusi t.j. zastępców metropolity. W roku 1585 biskupem łuckim został Cyryl Terlecki, który w r. 1595 na synodzie brzeckim wraz z Hipacym Pociejem biskupem włodzimierskim zdecydowali się przystąpić do unji z kościołem katolickm. Część wyznawców wschodniego obrządku mimo unji opierała się jednakże przy prawosławiu a od r. 1619 katedrą w Łucku władali przez lat 70 biskupi dyzuniccy, podczas gdy biskupi uniccy rezydowali równocześnie w monasterze żydyczyńskim pod Łuckiem, skąd zarządzali 100 cerkwiami parafialnemi i 7 monasterami, które pozostały przy unji (Drohobuż, Dermań, Dubno, Kamień-Koszyrski, Mielce i Owrucz). W r. 1709 łucki władyka dyzunicki Zabokrzycki na nowo przystąpił z całą djecezją do unji, i nie pomogło w dwa lata później wywiezienie go przez cara Piotra I za karę do Rosji, gdyż prawosławie i tak się na Wołyniu utrzymało.

Po rozbiorze Polski unję zniesiono, a ostatecznie zlikwidowano ją w r. 1839, zamieniając cerkwie unickie na prawosławne i kasując unickie klasztory Bazylianów. Ostatnim biskupem unickim w Łucku był Jan Krassowski (+ 1826).

Na Wołyniu istniały bardzo stare monastery wschodniego obrządku, później unickie, słynne niegdyś z zamożności, uczoności swych mnichów, względnie głośne jako miejsca odpustowe. Największe z nich istniały a poczęści istnieją jeszcze do dzisiaj we Włodzimierzu, Dermaniu, Mielcach, Dubnie, Kamieniu-Koszyrskim, Drobobużu i Poczajowie. Z Dermania i Dubna wyszło kilku metropolitów, a najznakomitsi ojcowie kościoła słowiańskiego jak Smotrycki, Rakowicz, Dubowicz byli tu archimandrytami.

Liczne były też klasztory łacińskie. Największym rozgłosem, jako miejsce odpustowe cieszył się klasztor Dominikanów w Podkamieniu, swemi szkołami słynęły kolegja Jezuitów w Ostrogu, Krzemieńcu, Łucku i Włodzimierzu, oraz Pijarzy w Międzyrzeczu. Kilkanaście klasztorów posiadał Łuck i Włodzimierz. Franciszkanie byli w Korcu, Krzemieńcu i Wiśniowcu. Trynitarze w Łucku i Beresteczku, Dominikanie w Kamieniu, Łucku i Jałowiczach, Brygidki w Łucku, Kapucyni we Wlodzimierzu i t.d. Głośnym miejscem odpustowem jest też Kazimierka.

Uposażenie duchowieństwa obu obrządków na Wołyniu było wcale znaczne. Przeważały dobra wschodniego obrządku, a ich nadania pochodziły jeszcze z ruskiej epoki. Władyctwo łuckie miało główną włość w Rożyszczu nad Styrem, nadaną w r. 1352 przez ks. Lubarta wraz z Mizoczem. Nadania powiększył Swidrygiełło i szlachta wołyńska, tak, że przed rozbiorem Polski władyka łucki posiadał cztery miasteczka i 34 wsie w powiatach łuckim i włodzimierskm. Biskupstwo włodziemierskie posiadało włość Mikulicze nad Ługiem, oraz Kupiaczów w okolicach Kowla, jeszcze z daru Romana Mścisławowicza.

Z monasterów wschodniego obrządku najzamożniejszym był monaster żydyczyński, posiadający 10 wsi nad Styrem, po nim szedł dermanski, o 5 wsiach, i drohobuski, który miał wieś Drozdów. Zresztą do monasterów we Włodzimierzu należał Janowiec, w Mielcach Zadyby, w Turzysku Michajłowiec, w Oranach Orany, w Zimnie Marków Staw, Metropolici kijowscy posiadali Gródek i Obarów k. Równego.

Znaczne dobra posiadali też łacińscy biskupi łuccy. Główną ich podstawę stanowiła włość torczyńska na zachód od Łucka z zamkiem biskupim w Torczynie, gdzie biskupi zazwyczaj rezydowali. Nadto w powiecie włodzimierskim należał do biskupów zamożny klucz Choteczowski. Po kilka wsi miała kapituła łucka, jej kustosz i dziekan.

Z klasztorów łacińskich najzamożniejszym był klasztor Jezuitów w Ostrogu, uposażony przez ks. Annę Ostrogską i jej córki 23 wsiami i miastem Surażem. Po jednej lub dwie wsie miały klasztory Jezuitów w Łucku, Dominikanów w Łucku i Kamieniu, Franciszkanów w Korcu i Międzyrzeczu, Brygidek w Łucku, oraz probostwa, w Łucku, Tuczynie i Ołyce.

Po rozbiorze Polski większość tych dóbr uległa konfiskacie przez rząd rosyjski.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar